واژه های اصیلی که دخیل می دانیم شان!
سلام.
امروز به مقاله ای برخوردم که به موضوع جالبی پرداخته بود. این که برخی از واژه هایی که اکنون ما به کار می بریم، در اصل فارسی بوده اند که به زبان های دیگر رفته اند و حال تغییر شکل داده ی آن ها دوباره به فارسی برگشته است. مثلن شما می دانید کیوسک، چک، زیرکونیم و آرسنیک در اصل فارسی بوده اند؟ البته در این باره پیش از این در مورد واژه هایی چون "پیژامه" و "چمدان" خوانده بودیم. اما این مقاله با استناد به کتاب های فرهنگ اروپایی و آمریکایی ابعاد تازه تری از این ماجرا را رو کرده است! بیش تر این واژه ها سفری طولانی را از زبان مبدا (فارسی) به زبان مقصد (انگلیسی یا فرانسوی) طی کرده اند و در این راه از زبان هایی چون عربی، سریانی، یونانی و... عبور کرده اند. به همین جهت واژه ی جدید با ریشه ی اصلی تفاوت های فراوانی دارد. از آن جا که روال این وبلاگ بر ساده و عمومی نگاشتن است و از آن جا که بنده هم چندان از پیچیده نویسی سررشته ای ندارم، به توضیحات کوتاهی در مورد واژه های فوق الذکر بسنده می کنم. (واژه هایی را که برایم آشناتر بودند، آوردند.):
- آرسنیک: زرنیک (فارسی میانه)- زرنیخ یا زرنیق معرب واژه ی پهلوی "زرنیک" است. این واژه خود از "zarna" (به معنی زرد رنگ) در ایران باستان گرفته شده است. دلیل نامیدن این ماده به این نام، رنگ زرد آن است.
- بوراکس: "بورک" شکل پهلوی واژه ی "بوره" یا "بوراکس" است.
- پیژامه: پای جامه.
- توکسین: toxin در ترکیبات مربوط به سم استفاده می شود. ریشه ی این واژه takhsha (به معنی تیر و خدنگ) در فارسی باستان بوده است که به شکل "تخش" به فارسی نو رسیده است. این واژه ابتدا به زبان یونانی (toxon) با معنای تیر منتقل می شود. بعد به شکل toxicon با معنای زهر مخصوص آغشته کردن تیر، در می آید و در انتقال به لاتین فقط جزء "زهر" آن منتقل می شود.
- چک: چک و چکاپ کردن از واژه های دخیل پرکاربرد در فارسی است. انتقال این واژه با سیری عجیب روبروست. این واژه ابتدا از "شاه" فارسی گرفته می شود. در قدیم، وقتی در شطرنج شاه در معرض خطر قرار می گرفته (به فارسی کیش یا کشت) عبارت "شاه! شاه!" به شکل ندایی برای آگاهی از خطر بیان می شده است. این واژه با انتقال به زبان انگلیسی با گسترش معنایی روبرو می شود.
- چک: چک بانکی هم از زبان فارسی گرفته شده است. چک به معنای قباله در زمان ساسانیان به کار برده می شده است. البته این را فرهنگ های فارسی (مانند دهخدا) گفته اند. فرهنگ های اروپایی این واژه را هم برگرفته از "شاه" می دانند. به این ترتیب که ابتدا به همان معنای "کیش کردن" در شطرنج به انگلیسی منتقل شد. بعد به معنای "توقف ناگهانی" هم به کار برده شد، از ابتدای قرن هجدهم میلادی اول به معنای کاری در مقابله با ضرر به کار گرفته شد و سپس وارد حوزه ی بانکی شد. برخی می گویند به دنبال گسترش معنایی این واژه، ابتدا به معنای اطمینان از صحت و اعتبار چیزی به کار گرفته شد که از جمله معانی اولیه ی آن، "ته چک" یا "ته رسید" بود که صادر کننده به عنوان نشانه ای برای صحت و سندیت چک، آن را پیش خود نگه می داشت. با گسترش معنایی دوباره، این واژه به معنای چک، قبض و رسید هم به کار برده شد. یعنی به استناد فرهنگ های اروپایی، این واژه از همان "شاه" گرفته شده است و تشابه آن با "چک" فارسی، تصادفی است.
- چمدان: جامه دان.
- زیرکونیم: این واژه از "زرگون" یا "آذرگون" فارسی گرفته شده است.
- کیوسک: این واژه ی فرانسوی از "کوشک" فارسی گرفته شده است که از طریق ترکی وارد فرانسوی و انگلیسی می شود.
- گاز: وسیله ای که برای باند پانسمان به کار گرفته می شود. این واژه از "کژ" فارسی گرفته شده است. کژ نوعی ابریشم درشت و کم بها بوده که به نام "کج" و "کز" هم نامیده می شده است.
- ون/ وانت: ون در انگلیسی کوتاه شده ی "کاروان" در همان زبان است. (van: caravan) کارَوان انگلیسی از کارِوان فارسی گرفته شده است. وانت نیز –اگر چه به همین شکل در زبان انگیسی ثبت نشده است- از ریشه ی vanette در این زبان است. ette پسوند کوچک سازی است. (مانند novelette به معنای رمان کوچک) به این ترتیب، این واژه هم از همان کاروان فارسی گرفته شده است.
[منبع: واژه هایی به ظاهر دخیل، اما اصیل- فردوس آقاگل زاده و حسین داوری- پژوهش زبان و ادبیات فارسی- بهار و تابستان 1387- شماره ی 10- صص 159 تا 178]
