نیمچه پژوهشی درباره ی "جوک"

سلام.

خیلی وقت پیش بود که همشهری جوان چند صفحه ای را درباره ی "جوک" و شوخی منتشر کرد. در مقدمه ی آن مطلب آمده بود که جوک تعریف مشخصی نشده است. آن چه در زیر می آید تلاشی است در جهت تعریف "جوک":

تعریف کوتاه:

جوک (جک) سخنی کوتاه و خنده آور است که ساختار داستانی داشته باشد.

شرح:

- جوک سخن است: در حقیقت جوک چیزی است که بتوان آن را بیان کرد. یعنی اگر در جمعی گفته شود٬ دیگران متوجه "جوک" بودنش بشوند و آن را با سخنی جدی یا شوخی یا تیکه اشتباه نگیرند. علاوه بر این٬ جوک باید قابلیت گفته شدن به زبان عامیانه را داشته باشد. بنابر این یک حکایت از گلستان سعدی فی نفسه نمی تواند جوک مناسبی باشد. زیرا با گفتن آن نظر جمع بیش تر از اصل جوک به متن ادبی آن پرت می شود. (البته مواردی هم وجود دارد که در آن ها از حرکات بدن هم کمک گرفته می شود. اما نکته ی اساسی در آن ها هم همین است که می توانند در جمعی بیان شوند.)

- جوک کوتاه است: منظور از کوتاهی این است که در حالت عادی بتوان جوک را در ۵ دقیقه گفت.

- جوک خنده آور است: مهم ترین رکن و اصل اساسی جوک.

- جوک ساختار داستانی دارد: یکی از مهم ترین بخش های تعریف جوک که چندان توجهی به آن نمی شود٬ همین بخش است. یک "سخن کوتاه خنده آور بدون ساختار داستانی" را نمی توان جوک دانست. برای نمونه از ساده ترین انواع جوک٬ جوک های جمله سازی است. اما هیچ گاه این جوک ها را به شکل مثلا "جمله سازی با لوبیا: کوچولو بیا" بیان نمی کنند. بلکه می گویند: "به یکی می گویند با لوبیا جمله بساز٬ می گوید: کوچولو بیا." این دیالوگ در واقع به ایجاد ساختار داستانی و تبدیل یک جمله ی خنده دار به یک جوک کمک می کند.

و...

- به جوک٬ لطیفه هم گفته می شود. (گر چه این لفظ بیش تر در متون به کار برده می شود و در بیان عامیانه ی مردم٬ همان "جوک" گفته می شود.) گفته اند: "استعمال "جوک" به جای کلمه ی لطیفه از وقتی در زبان فارسی رایج شده که کلمات انگلیسی داخل زبان فارسی شده است و قبلا که زبان فرانسه رایج بوده آنکدت (anecdote= در انگلیسی به معنای حکایت و قصه ی کوتاه) نامیده می شد. لطیفه را خوشمزگی نیز گفته اند." [طنز و شیوه های گوناگون آن- شوقی نوبر، احمد- کیهان اندیشه- خرداد و تیر 1371- ش 42- ص 119] اما به نظر بنده، نمی توان واژه ی لطیفه را به جای جوک به کار برد. چه این که "لطیفه" به هر نکته ی نغز و جالبی گفته می شود که لزوما خنده دار نیست و این تعریف در فرهنگ فارسی کاربرد داشته است.

- در تعریف واژه ی انگلیسی joke آورده اند: یک داستان کوتاه یا توصیف وضعیتی برای خنداندن. [ویکی پدیای انگلیسی- ذیل مدخل joke] این تعریف را نمی توان جایگزین تعریف آن چه در ایران، جوک نامیده می شود، کرد. زیرا شروط سخن بودن و کوتاه بودن در آن رعایت نشده است.

- گفته اند جوک هدفی جز خنداندن ندارد و از این رو با "طنز" که در آن خنداندن وسیله است و نه هدف، متفاوت است. [آن شکر خنده...- صدر، رویا- کتاب ماه ادبیات و فلسفه- شهریور 1382- ش 71- ص 94]

- برای اطلاع بیش تر از ویژگی های جوک می توان به دو مقاله ی "ویژگی های ادبی انواع فولکلور (لطیفه ها)- آذر افشار- چیستا- مهر 1365- ش 32- صص 149-152» و «ساختار شناسی جوک- علی اصغر ارجی- رشد آموزش زبان و ادب فارسی- نیمه دوم بهار 1384- ش 73- صص 62-69» مراجعه کرد.